Raul Pertierra- Nhắn tin: điện thoại di động và tính hiện đại ở Philippine

Thứ Bảy, 19 tháng 2, 2011 - Lượng xem:

TEXTING SELVES: CELLPHONES AND PHILIPPINE MODERNITY
TS. Bùi Hoài Sơn tổng thuật và giới thiệu
*Cuốn sách xuất phát từ 1 nghiên cứu do một nhóm các tác giả do GS. Raul Pertierra phụ trách về ảnh hưởng của việc sử dụng điện thoại di động ở Philippines trong việc thể hiện tính hiện đại và thói quen giao tiếp của người sử dụng.
* Kể từ khi hiện diện tại Philippines, ĐTDĐ trở thành biểu tượng của văn hoá hiện đại cũng như là phương tiện để thể hiện thứ văn hoá ấy. Những ưu điểm nổi trội của việc sử dụng điện thoại được thể hiện qua các mục đích sử dụng đa dạng của chúng. Người ta sử dụng ĐTDĐ để chuyển lời chúc mừng tới bạn bè, người thân; sắp xếp và huỷ bỏ các buổi hẹn, tổ chức các buổi tuần hành chính trị, đánh bạc bất hợp pháp, tán tỉnh…
* Câu hỏi nghiên cứu: Hậu quả (kết quả) xã hội của việc sử dụng ĐTDĐ ở Philippines là gì? Liệu nó có thay đổi (thay thế) các mối quan hệ xã hội đã tồn tại hay không? Liệu nó có khả năng tạo ra những bản sắc, tính cách mới hay không? Liệu nó có trở thành một phương tiện huy động chính trị thành công? Các loại tin nhắn gì được gửi đi?
1. Về phương pháp
* Nghiên cứu sử dụng ba phương pháp chính:
+ Phỏng vấn
+ Quan sát
+ Tổng quan các tài liệu từ báo chí từ tháng 4/1999 – 3/2002
Phỏng vấn
+ Phỏng vấn qua bảng hỏi: 700 người trả lời (từ 12/2001 – 3/2002), trong đó 46,9% là sinh viên ở Manila và 1 số tỉnh vùng ven. Đa số người được hỏi chưa có gia đình (73,4%), độ tuổi từ 17-24 (62,3%).
Nội dung chủ yếu: nội dung và chức năng của tin nhắn, vai trò của điện thoại di động trong việc xác định tính cách cá nhân, những qui ước (thừa nhận ngầm định) gán cho điện thoại, và mối liên hệ giữa điện thoại với chính trị.
+ Phỏng vấn sâu cá nhân: 3 người làm ở các công ty truyền thông, 1 nghị sỹ, 1 nhà hoạt động chính trị, 12 người làm việc ở toà án, 1 bác sỹ, 1 doanh nhân, một số người hay đi cửa hàng, lái xe, buôn xe cũ, chủ cờ bạc, người thất nghiệp, thợ làm tóc gay.
+ Phỏng vấn nhóm với sinh viên.
Quan sát
+ Quan sát: việc sử dụng ĐTDĐ ở các địa điểm công cộng: trên xe buýt, ở chợ, trong rạp chiếu bóng, nhà hàng, nhà thờ, công sở.
+ Chụp ảnh những người sử dụng điện thoại di động khi họ đang tham gia vào nhiều công việc khác nhau
2. Nội dung cuốn sách
Ngoài phần mở đầu và kết luận, cuốn sách chia làm 5 phần:
1) Lịch sử truyền thông đại chúng ở Philippines
2) Khung lý thuyết: bàn về tính hiện đại trên thế giới và tính liên hệ phức tạp
3) Các nghiên cứu trường hợp
4) Sức mạnh của tin nhắn
5) ĐTDĐ và chính trị
3. Những nội dung đáng lưu ý nhất
Một số khái niệm:
- Tính toàn cầu như là tính liên hệ (Globality as Connectivity) Toàn cầu hoá không chỉ là sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế, mà còn bao gồm cả sự chia sẻ về văn hoá hay quá trình di dân toàn cầu… Toàn cầu hoá cũng có nghĩa là mọi thứ được liên hệ chặt chẽ với nhau hơn, cái này ảnh hưởng đến cái kia. Quá trình toàn cầu hoá là quá trình mọi sự vật, sự việc đều có ảnh hưởng đến nhau.
- Tính hiện đại toàn cầu (global modernity). Tác giả hiểu khái niệm này là tính hiện đại ở dạng phổ biến chung cho toàn cầu. (Dạng phổ biến chung của tình hiện đại). Ông cho rằng mặc dù tính hiện đại có sự khác biệt ở trong những thời điểm hay không gian nhất định, nó vẫn có những xu hướng và đặc điểm chung. Từ khái niệm tính hiện đại toàn cầu, tác giả cho thấy khi áp dụng vào trường hợp Philippines, nó sẽ biến đổi như thế nào. Tính hiện đại được thể hiện ở các thiết chế như trường học, phương tiện truyền thông toàn cầu, các công ty xuyên quốc gia, siêu thị, các điểm du lịch ngoài ra còn ở các đồ vật như thuốc lá Marlboro, đồ uồng Coke, quần Jeans… Theo ông, tính hiện đại có thể vừa giúp củng cố các giá trị, bản sắc dân tộc, vùng miền, vừa làm biến đổi những bản sắc ấy.
* Trong thế giới toàn cầu hoá, các bản sắc mới được xây dựng lên và con người ngày càng quan tâm đến sự khác biệt về văn hoá. Tính toàn cầu thể hiện cả ở sự tìm ra những điểm khác biệt và tương đồng.
- Tính địa phương toàn cầu (global localities). Các địa phương đều có những biểu hiện của toàn cầu hoá như các quán café Internet, siêu thị…
- Tính liên hệ phức tạp (complex connectivtity). Là những cách thức đa dạng để con người liên hệ với nhau. Trong xã hội hiện đại, con người có thể liên hệ với nhau qua những cách thức phức tạp. Trong nghiên cứu này, tác giả nói đến mối liên hệ giữa người Philippines trong nước và đang làm việc ở nước ngoài thông qua các phương tiện truyền thông hiện đại.
- Những ranh giới mờ (Blurred Boundaries)
Tác giả cho rằng phương thức giao tiếp qua tin nhắn, bằng văn bản thể hiện đặc tính cảu xã hội đô thị ở đó các giao tiếp trực tiếp, mặt đối mặt được thay thế bằng các giao tiếp giữa những thành viên không biết gì về nhau trong một xã hội đô thị đông đúc.
Một tác giả là Goffman (1966) đã bàn về các cách thức người ta thực hiện giao tiếp nơi công cộng theo đó họ cố gắng bảo vệ sự riêng tư của mình trong khi thừa nhận sự có mặt của những người khác. Ông lấy ví dụ về một người đọc một tờ báo của người ngồi cạnh mình. Những thiết chế công cộng như nhà hát, rạp chiếu bóng hay các địa điểm linh thiêng đều có các quy định cụ thể cho điều này.
* ĐTDĐ ra đời và chưa có các quy định chặt chẽ dành riêng cho nó.
* Một số nhà nghiên cứu bắt đầu nhận thấy một số người đã sử dụng ĐTDĐ một cách sáng tạo cho mục đích riêng của mình. Một số người muốn tạo ấn tượng với những người khác bằng việc nói chuyện quá to về những dự án đầu tư hay câu chuyện tình dục của mình. Phụ nữ có thể sử dụng điện thoại như một cái khiên để bảo vệ mình khỏi những gã đàn ông tọc mạch bằng cách giả vờ gọi điện thoại cho người yêu của mình. Một số người khác có thể nhờ điện thoại để thoát khỏi một nơi mà mình không thích. Những cách này cho phép con người thể hiện bản thân và lựa chọn cách họ muốn người khác xem họ là người thế nào.
* Tác giả nhấn mạnh rằng khoảng cách riêng tư/công cộng không thể lấy tiêu chuẩn châu Âu để quy chiếu cho xã hội như Philipinnes được. Ví dụ, nhiều người Philipinnes rất thoải mái khi đọc tin nhắn của người khác trong khi việc này rất gây khó chịu khi ở châu Âu…
- Cộng đồng văn bản và cộng đồng lời nói (Oral and Textual Communities)
Xã hội hiện đại mở rộng hệ thống giao tiếp kết nối những người nói chuyện không biết nhau với những bối cảnh không quen thuộc. Trong những điều kiện như thế, giao tiếp bằng lời nói được thay thế bằng giao tiếp qua văn bản. Lời nói và văn bản có những nguyên tắc khác nhau trong cách xử lý ở các tương tác xã hội và thực tế khác nhau. Giao tiếp bằng lời nói phụ thuộc nhiều vào bối cảnh hơn văn bản. Với tư cách là một phương tiện giao tiếp, lời nói tập trung vào bối cảnh lúc nói trong khi văn bản tập trung vào nội dung câu chuyện.
Lời nói thích hợp trong bối cảnh gia đình, bè bạn trong khi văn bản phù hợp với nhóm đối tượng khán giả rộng lớn, đông đảo hay với những chủ đề không quen biết. Trong khi lời nói thường được thực hiện như là một phần của một quá trình xã hội đang xảy ra, văn bản thường đòi hỏi một sự chú ý đặc biệt và kỹ năng đọc văn bản thành thạo. Văn bản khuyến khích thái độc tự thể hiện trong khi lời nói lại ít thể hiện điều đó hơn. Giao tiếp bằng văn bản thường phù hợp với bối cảnh xã hội đô thị, dân cư đông, nhiều tầng lớp. Cuối cùng, văn bản tạo ra các tiêu chí chung để giải thích ý nghĩa cho nó. Chúng tạo thành một phần của đời sống xã hội hiện đại. Lời nói tạo ra các tin đồn, ngồi lê đôi mách, hay những điều tương tự khác.
- Hành vi cá nhân tại địa điểm công cộng (Private Behaviour in Public Spaces)
Tác giả cho rằng hành vi cá nhân nơi công cộng luôn phải được đặt trong bối cảnh xã hội nhất định. Đối với người Philipinnes, những hành vi như đi xem phim, kịch cùng bố mẹ không phải là hành vi không nên nhưng lại không phải vậy đối với người phương Tây v.v. Có nghĩa là, khái niệm về địa điểm công cộng cũng phải được hiểu khác đi so với cách quan niệm hiện nay của phương Tây.
* Truyền thông và các không gian tương tác (Media and Spheres of Interactivity)
Một khía cạnh lý thú của ĐTDĐ là khả năng cho phép cá nhân được thực hiện giao tiếp của riêng mình trong những địa điểm công cộng. Sự tích hợp hai không gian này nhận được nhiều sự chú ý của các học giả phương Tây. Trong nền văn hoá Tây phương, sự riêng tư được đánh giá rất cao, và duy trì ranh giới giữa cá nhân và công cộng là mối quan tâm chủ yếu. ĐTDĐ phá hỏng sự phân chia này và cung cấp những cách thức mới để tạo ra những liên hệ riêng tư trong một bối cảnh công cộng.
So với các phương tiện giao tiếp trước đây, truyền hình thường được sử dụng ở nơi riêng tư. Được sự quan tâm của nhiều người, truyền hình nhanh chóng trở thành phương tiện truyền thông đại chúng. Với sự ra đời của truyền hình cáp, truyền hình giờ đây ngày càng mang tính toàn cầu nhiều hơn.
ĐTDĐ là công nghệ thông tin mới nhất, và cũng giống như truyền hình, đầu tiên nó chỉ được sử dụng bởi người giàu có, nhưng chỉ sau một vài năm, nó đã được sử dụng một cách rộng rãi. ĐTDĐ là một loại truyền thông tương tác.
* Các công nghệ tương tác như ĐTDĐ và máy tính ảnh hưởng đến tính cách của con người. Các dạng truyền thông trước đây chủ yếu mang tính thụ động, và trong khi nó mang thế giới đến cho con người thì chúng ít khi tạo điều kiện cho người giao tiếp trực tiếp tham gia vào quá trình đó. Các công nghệ giao tiếp mới cho phép con người làm được điều này bằng cách cho phép người giao tiếp được phản hồi với những thông điệp họ nhận được. Phần lớn các chương trình truyền hình và đài phát thanh giờ đây cho phép khán giả của họ gửi ý kiến phản hồi qua điện thoại hoặc gửi tin nhắn. Báo chí cũng thường xuyên sử dụng các cuộc trưng cầu ý kién bằng cách sử dụng tin nhắn hoặc thông qua điện thoại. ĐTDĐ cho phép người sử dụng tiếp cận thường xuyên với các phương tiện truyền thông đưa tin.
Một vài truyền hình cáp hiện nay đã chỉ tập trung vào việc hỗ trợ tin nhắn. Người xem gửi tin nhắn đến đài truyền hình và đọc tin nhắn của người khác trên tivi. Những trao đổi như thế này có thể dẫn đến các cuộc gặp trực tiếp thực sự trong khi những người khác chấp nhận tham gia như một thành viên trong cộng đồng ảo. Vì vậy, không ngạc nhiên gì khi rất nhiều tin nhắn loại này gián tiếp hoặc thực sự là những lời mời hoặc hẹn hò tình dục. Những người khác quan tâm đến tình bạn nói chung hoặc đơn giản chỉ là chia sẻ sở thích. Những thứ đó là một phần trong mạng lưới các liên hệ phức tạp. Những người tham gia đa phần là người trẻ đã quen thuộc và dễ dàng tiếp cận với các phương tiện truyền thông mới - được gọi là Gen Txt (thế hệ tin nhắn). Thế giứoi mạng cho phép họ tạo ra và theo đuổi những đặc trưng mới tránh được sự theo dõi của những người lớn tuổi.
* Thực như giả (Real as Simulacra)
- Một trong những đặc điểm quan trọng của mối liên hệ phức tạp là sự giả vờ trong mối quan hệ và trong tính cách. Thế giới của sự giả vờ này ngày càng được mở rộng và nhanh chóng trở thành sự tự tham khảo. ĐTDĐ làm tan biến mối quan hệ giữa riêng tư/chung, người thân/người lạ, và địa phương/toàn cầu thành một thế giới ảo điện tử.
Đối với xã hội Philipinnes, tin nhắn dường như đã trở thành một nỗi ám ảnh quốc gia và ảnh hưởng của chúng còn chưa được biết đến nhiều. Các cộng đồng người nhắn tin, cả ảo và thực, đều có ảnh hưởng đáng kể đối với xã hội. Trong khi các nhà chính trị hay kinh tế thường thổi phồng ảnh hưởng của tin nhắn, thì chúng ta cũng không nghi ngờ gì về ảnh hưởng của tin nhắn đối với thái độ của người Philipinnes trong rất nhiều trường hợp, từ cách đánh vần theo lối mới hoặc các cách lãng mạn để xoá bỏ những buồn phiền bằng cách tổ chức các cuộc gặp hay sắp xếp những mối quan hệ tình dục ngẫu hứng.
* ĐTDĐ giờ đây không chỉ là vật trang trí mà còn trở thành như một bộ phận nối dài của cơ thể, một bộ phận giả. Nó trở thành một thiết bị ở đó người ta lưu giữ những bí mật cá nhân cũng như những thông tin đời thực. Nó liên kết người sử dụng với cộng đồng thực và ảo trong công việc, xã hội và tình cảm thân mật. Người sử dụng coi ĐTDĐ của mình như bạn thân hay vật cưng trong nhà. Nó luôn được giữ bên cạnh mình. Tiếng chuông reo của điện thoại luôn được đón chào như một dấu hiện của một sự chăm sóc hay quan tâm của ai đó. Nó là sự liên kết trung tâm với thế giới và các khía cạnh của bản thân.
* Cách thức đối xử với ĐTDĐ dường như giống nhau trên toàn thế giới, xuyên văn hoá. Hiếm có công nghệ nào có được đặc điểm liên hệ thân mật, gần gũi với người sử dụng như ĐTDĐ. Cùng với khả năng mở ra một thế giới mới, công nghệ này đã giúp hiện thực hoá xã hội ảo hậu con người. Xã hội đó sẽ phát triển như thế nào trong một xã hội như Philipinnes đang là vấn đề cần quan tâm.
* Không gian ảo (Virtual Places)
Quá trình toàn cầu hoá dẫn đến tính vô danh và ảo trong vai trò của khu vực và bản sắc. Văn hoá bị tách khỏi bối cảnh nguồn gốc ra đời của chúng và không còn bắt nguồn từ việc chia sẻ các kinh nghiệm sống để cho ra đời các thực hành tương ứng nữa. Văn hoá giờ đây trở thành một dạng thể hiện hay thực tại ảo. Vì lý do như vậy, thay vì việc gọi theo mỹ từ là “ngôi làng toàn cầu” để thể hiện sự gần gũi, liên quan chặt chẽ đến nhau, có lẽ sẽ thích hợp hơn nếu chúng ta nghiên cứu về mối liên hệ giữa tính hiện đại toàn cầu với các không gian ảo. Địa điểm thể hiện rõ nhất tính hiện đại ảo chính là những đô thị hiện đại với các tổ chức công nghệ thông tin phát triển cao. Các tổ chức như vậy, ở những địa điểm cụ thể và phục vụ những lợi ích nhất định, có thể sản sinh ra một thế giới ảo bao gồm những địa bàn tưởng tượng với nền văn hoá và mối quan hệ xã hội tương ứng
* Văn hoá giờ đây không chỉ được hình thành nhờ việc chia sẻ các kinh nghiệm sống chung tại một địa điểm nào đó mà còn được tạo ra một cách đồng thời và theo cách trừu tượng hơn. Cả địa phương và toàn cầu cùng lúc chia sẻ một thế giới ảo. Thế giới ảo cho phép địa phương hợp nhất vào với toàn cầu.
* Không gian mạng đã trở thành khung hệ thống để tạo ra một thế giới ảo có khả năng vượt qua mọi không gian địa lý. Tách rời khỏi những đặc điểm như trước kia đã từng tồn tại, những đặc trưng mới, quan hệ mới và cấu trúc mới có thể được sinh ra để thay thế những thứ trước kia. Truyền thông tương tác như ĐTDĐ tạo cho người sử dụng khả năng xây dựng nên những tính cách mới để hướng cho họ tới một thế giới toàn cầu hoá mới.
* Các đặc điểm của tính hiện đại: ý thức quốc gia và bản sắc được tạo dựng (Features of Modernity: national consciousness and constructed identities)
Dù tính hiện đại được thể hiện rất đa dạng thì chúng ta cũng có thể xác định chúng ở một đặc điểm chung như sau: Chủ quyền lãnh thổ của một quốc gia – dân tộc là một đặc điểm cơ bản. Trong xã hội hiện đại, toàn cầu hoá, người ta càng ý thức nhiều hơn về chủ quyền của mỗi quốc gia và xác lập nên bản sắc văn hoá của riêng mình để khẳng định chủ quyền đó. Câu hỏi nghiên cứu ở đây là liệu các công nghệ thông tin sẽ giúp xác lập bản sắc văn hoá dân tộc như thế nào? Hay nó sẽ làm biến mất ranh giới quốc gia hoặc tinh thần quốc gia sẽ không trở nên quan trọng nữa?...
* Sức mạnh của tin nhắn
Tin nhắn đảm bảo tính vô danh cho người sử dụng (không bị kiểm soát cuộc gọi) và tính linh động (dùng ở bất cứ chỗ nào)
- Việc sử dụng tin nhắn cũng rất đơn giản, chỉ cần thực hành một thời gian sẽ trở thành chuyên gia. Các quy tắc về ngữ pháp, chính tả thường bị bỏ qua trong việc nhắn tin
- Nhắn tin những điều không nói được
* Trong tiểu luận về “Quà tặng” của mình, Marcel Mauss chỉ ra rằng cuộc sống bao hàm rất nhiều sự trao đổi, cả mang tính vật chất hay mang tính biểu tượng. Các mối quan hệ này tạo ra mối dây liên kết giữa những người tham gia và đảm bảo về việc tiếp tục mối quan hệ giữa họ với nhau. Bước đầu tiên của sự trao đổi là quan hệ tặng quà và nhận quà. Người nhận quà cảm ơn món quà tặng và chuẩn bị cho giai đoạn tiếp theo là tặng lại quà cho người tặng. Như vậy, người tặng quà và người nhận quà bị trói buộc vào vòng luẩn quẩn của tặng và nhận quà và cả hai đều không muốn mình chịu thua thiệt trong mối quan hệ đó. Mỗi bên đều chịu ơn người kia cho đến khi mình tặng lại người đó món quà.
Việc trao đổi tin nhắn cũng rơi vào trong khung lý thuyết như vậy của Mauss. Một người mong muốn thiết lập mối quan hệ bằng cách nhắn tin, nếu tin tắn được chấp nhận và được trả lời, mối quan hệ mới dường như được thiết lập. Cả hai bên đều sẽ cảm thấy thoải mái trong việc phát triển mối quan hệ này theo sở thích của họ. Một bên có thể thích nhận tin hơn là nhắn tin cho bên kia, ở đây thể hiện sự bất bình đẳng, không công bằng trong việc trao đổi tin nhắn. Nếu sự mất cân bằng này quá lớn, mối quan hệ có thể bị gián đoạn. Chất lượng cảu tin nhắn được trao đổi cũng rất quan trọng trong việc xác định mối quan hệ. Bạn bè thân thường trao đổi tin một cách bình đẳng ở cả mức độ thân thiết trong nội dung tin nhắn