Lý thuyết Nhân học thế kỷ XIX (phần 1)

Thứ Năm, 24 tháng 2, 2011 - Lượng xem:

STEPHEN P. REYNA

Đại học New Hampshire

Người dịch: Nguyễn Quang, Đại học Ngoại Thương Hà Nội

TÓM TẮT

Lý thuyết hiện nay trong lĩnh vực nhân học văn hóa xã hội đang suy thoái. Bài viết này hướng tới hai mục tiêu. Mục tiêu thứ nhất là chỉ ra lý do tại sao một dự án, dự án của các nhà phỏng đoán Geertizian, lại u ám như vậy. Mục tiêu thứ hai là đưa ra một phương pháp luận tiếp cận chân lý qua đó giúp cho ngành nghiên cứu này trở nên bớt nhàm chán. Tiếp cận chân lý phát triển bằng cách chỉ ra những điều chưa rõ. Phương pháp này cung cấp thông tin về những điều cần biết mà người ta chưa biết để củng cố lý thuyết. Phương pháp luận này được áp dụng trên một khía cạnh nào đó vào các tác phẩm của Bourdieu, Comaroffs và Sahlin. Phương pháp luận này chỉ ra rằng, những học giả trên đi theo trật tự lý thuyết của Hegel/Sartre và chịu ảnh hưởng của một lỗ hổng. Lỗ hổng này, theo thuật ngữ của Sartre, có vẻ là “thuyết nhị nguyên không thể bác bỏ” giữa xã hội và chủ cách. Việc lấp đầy lỗ hổng này có lẽ là một kế hoạch xứng đáng nhằm đưa nhân học văn hóa xã hội ra khỏi những hạn chế của một lý thuyết nhàm chán.

Bài viết này nghiên cứu về 4 dự án trong nhân học. Dự án đầu tiên là khoa chú giải các phỏng đoán của Clifford Geertz, đặc biệt là những gì được nêu trong tác phầm Works and Lives – tác phẩm và cuộc sống (1988) và After the fact- Phía sau sự thật (1995). Dự án thứ hai là lý thuyết thực tiễn của Pierre Bourdieu, đã được nêu bật trong tác phẩm The Logic of Social Practice – Lô gíc của thực tế xã hội (1990). Dự án thứ ba là dự án của một nhà tư tưởng Gramscian được đưa ra bởi Jean và John Comaroffs trong tác phẩm Of revelation and Revolution – về nổi loạn và cách mạng (1991). Dự án cuối cùng là tân chủ nghĩa Lesvi-Straussia trong tác phẩm gây tác động mạnh mẽ của ông “how ‘Natives” think”-Những người bản ngữ nghĩ như thế nào? (1995). Mặc dù những dự án này đều bắt đầu từ đầu những năm 1970, và không xem xét mọi mặt về các khía cạnh lý thuyết nhân học đương đại, những dự án này có thể được coi là những phương án lý thuyết thay thế quan trọng nhằm hoàn thiện những thiếu sót đối với các nhà nhân học văn hóa vào những năm 1990.

Tại sao lại phải nghiên cứu các dự án này? Sherry Ortner viết trong bài báo xuất sắc của mình “Lý thuyết nhân học từ những năm 60” (Theory in Anthropology Since the Sixties”) (1984), một phần vì bà đã tìm ra ngành nghiên cứu mà về mặt lý thuyết được gọi là “một vật gồm các mảnh nhỏ và miếng vá”. (1984: 126). Giải pháp của bà nhằm giải quyết vấn đề này là khuyến khích mọi người tham gia vào chương trình (lý thuyết) và đây, tất nhiên, là phiên bản của lý thuyết thực tiễn. Đã gần một thập kỷ kể từ khi có sự can thiệp của Giáo sư Ortner và mọi việc đang tiếp diễn theo chiều hướng xấu đi.

Rõ ràng, nhân học trong thế kỷ 19 có rất nhiều các dự án sống động. Có các nghiên cứu về văn hóa, giới tính và thực tiễn, lý thuyết về sĩ quan cấp dưới và đồng tính luyến ái, dân tộc học thực tiễn… Tuy nhiên, đâu là triển vọng của những dự án này? Các cuộc tranh luận liên quan tới vấn đề này (như Knauft để cập một cách tinh tế) đặt ra câu hỏi, liệu ngành nghiên cứu có phát triển trong những năm tiếp theo… hay nó sẽ tự phá hủy” (1996:1). Một quan điểm lạc quan, được đưa ra bởi Knauft là, những “bước phát triển gần đây” không phải là “hoàn toàn u ám” như “những tư tưởng bi quan nhìn nhận” (1996:1). Một quan điểm hoài nghi hơn, được đưa ra bởi Sahlins là “Văn hóa… đang trong thời kỳ tranh tối tranh sáng, và nhân học cũng vậy” (Sahlins, 1995:14). Geertz tiên đoán rằng, ngành nghiên cứu này sẽ biến mất trong vòng 50 năm nữa (in Handler, 1991: 612). Những quan điểm đó có vẻ được chia sẻ một cách rộng rãi (Knauft, 1996: 296). Nếu những người lạc quan nghĩ rằng mọi việc đang ảm đạm, mặc dù không ảm đạm như những gì những người bi quan nhìn nhận, và những người bi quan đang chuẩn bị chào vĩnh biệt những ngành nghiên cứu đó, thì có lẽ tốt hơn là nhìn nhận rằng vấn đề đang rất ảm đạm.

Tôi có những mục tiêu khác nhau trong đầu khi nhìn nhận vấn đề ảm đạm hơn Giáo sư Ortner. Mối quan tâm của bà là nhân học không có lý thuyết đúng. Mối quan tâm của tôi là nhân học đã không giỏi trong việc đưa ra bất kỳ lý thuyết nào. Do đó mục tiêu của bài báo này là nhằm đưa ra một ngành nghiên cứu để có thể tìm ra con đường hướng tới một lý thuyết vững chắc hơn. Điều này sẽ được thực hiện (1) bằng việc làm rõ tại sao nhân học lại trở nên ảm đạm về mặt đưa ra các lý thuyết và (2) bằng cách trình bày, và áp dụng, một phương pháp trong đó có thể đóng góp vào việc đưa “phê bình” vào việc đưa ra lý thuyết văn hóa xã hội phê bình, nhờ đó có thể khiến cho việc đưa ra các lý thuyết bớt ảm đạm.

Tài liệu này được chia là ba phần. Phần một nghiên cứu các khía cạnh của tư tưởng của Geertz. Phần này chỉ ra rằng việc chú giải các phỏng đoán hướng các ấn tượng theo hướng tương tự với thực tiễn. Phương pháp này khiến lý thuyết trở nên ảm đạm. Phần hai đưa ra nguyên lý cơ bản của một phương pháp phê bình, được gọi là phương pháp tiếp cận chân lý nhằm khám phá những lĩnh vực hứa hẹn sẽ đưa ra những trật tự lý thuyết. Phương pháp luận này hoạt động bằng cách tìm ra những kẽ hở, những lỗi nhỏ và những lỗ hổng; thông tin liên quan tới những điều chưa biết cần phải được biết để hoàn thiện lý thuyết. Sau đó, phương pháp luận này được áp dụng trong phần thứ ba. Các công trình của Bourdieu, Comaroff và Salins sẽ được đưa ra và gắn liền với trật tự lý thuyết Hegel/ Sartre. Các kẽ hở và lỗi nhỏ được tìm ra, có nghĩa là trật tự này đã rơi vào một lỗ hổng; một trong những “thuyết nhị nguyên không thể phủ định”, theo thuật ngữ của Sartre. Bài viết kết luận bằng cách đưa ra ba ưu tiên, dựa trên những tranh luận của bài viết, rằng việc đưa ra lý thuyết nhân học được củng cố và hoàn thiện sẽ giúp củng cố triển vọng về các dự án đa dạng và sâu sắc của nhân học.

THẾ GIỚI PHÁN ĐOÁN CỦA QUẢN TRỊ ẤN TƯỢNG

Kể từ khi xuất bản tác phẩm “kiến giải các nền văn hóa” của Clifford Geertz (Interpretation of Cultures), sau đây gọi tắt là IC vào năm 1973, đây là phương pháp tiếp cận hợp lý nhất về nhân học, nhân chủng học cho tới nay. Trong thập kỷ từ khi xuất bản IC và tri thức tại chỗ (sau đây viết tắt là LK) vào năm 1983, Geertz đã đề xướng nhân học gắn liền với bí ẩn trong môn học chú giải và nói rõ là ông bỏ qua khoa học (Handler, 1991: 608). Khoa học quan tâm tới những hệ thống được thiết kế vững chắc nhằm đưa ra những nhiều mục tiêu và tri thức đúng đắn hơn. Chúng ta hãy thử tìm hiểu xem từ đâu và vì sao Geertz lại không muốn gắn liền với khoa học.

Thật ra Geertz kêu gọi việc kiến giải theo “các thức đánh giá hệ thống” (1973: 24). Tới nay, Spencer đã nói rằng Geertz đã sử dụng “một lượng lớn năng lượng vào sự vững chắc của các cách thức diễn giải khác nhau” trong trang 30 của IC (Spencer, 1998: 159). Vấn đề tôi quan tâm trong khi đọc cuốn sách là việc cuốn sách không đưa ra trình tự dẫn tới những thành phần bổ sung của nghĩa. Có lẽ không có học trò nào khác của Geertz chỉ ra rằng ông đã tạo nên các trình tự vững chắc. Hơn thế, tôi cũng trích lời của Geertz khi ông nói với người đọc trong cuốn LK là học sẽ không tìm thấy nhiều lý thuyết và phương pháp luận trong khoa chú giải của ông (1983:5). Do đó, kết luận của D’Andrade là tiếp cận của Geertz không đưa ra một phương pháp vững chắc (1995: 248) có lẽ là hợp lý; điều này có nghĩa là mặc dù Geertz đưa ra “các thức đánh giá hệ thống”, ông đã bỏ qua việc mài giũa nó.

Tương tự như vậy, quan điểm của Geertz cũng thiếu mối quan tâm tới mục đích. Điều này đặc biệt thể hiện rõ trong nghiên cứu về dân tộc học Indonesia của ông. Xã hội Indonesia vào thời điểm Geertz nghiên cứu đặc trưng bởi sự phân biệt giàu nghèo và địa vị. Tuy nhiên, Geertz không thực hiện những nỗ lực một cách có hệ thống nhằm thông tin cho người đọc về việc liệu những thông tin ông đưa ra đến từ phía quý tộc, nông dân, hay là quan điểm của riêng ông. Người đọc do đó không biết liệu họ có đang tiếp cận dựa trên quan điểm của các chủ đất, người lao động hay quan điểm tự do thời kỳ chiến tranh lạnh (Reyna, forthcoming)

Sự thật là, luận điểm của Geertz không phải là những lời tuyên bố đúng sự thật không tồn tại. Ông hàm ý khẳng định với người đọc là những tuyên bố đúng sự thật thực sự tồn tại khi, xét trên quan điểm của Evans-Pritchard, ông nói “vấn đề không phải là sự thật trong những lời tuyên bố đó (mặc dù tội nghi ngở về những người du cư và những người phụ nữ đó)…’ (1988: 63). Hơn thế, thái độ của ông là một trong những sự tương đồng với sự thật theo cách ông hành động như thể việc phân biệt giữa những sự thật và phi sự thật là không hề khó khăn mà còn rất dễ dàng. Vậy sao lại phải nghĩ nhiều về vấn đề có cơ sở mà, tất nhiên là, giải nghĩa lý do ông thất bại trong việc đưa ra những thức đánh giá đầy hứa hẹn. Những sự tương đồng đó có nghĩa là khi cần phải thiết lập các chú giải về sự thật, ‘bạn có thể có một cách kiến giải hoặc không, nếu bạn thấy vấn đề, bạn có thể, nếu không, bạn không thể (1973:24). Điều này gợi ý rằng, như Crapanzano đã quan sát, những kiến giải của Geertz được thực hiện mà không có những “bằng chứng cụ thể” (Crapanzano, 1992; 67) cũng có nghĩa là các kiến giải này là những phán đoán không thể kiểm tra được (Cohen, 1974:5). Nếu môn học chú giải của Geert giống như một trò chơi phán đoán thì tốt hơn là hãy gọi nó là “phán đoán”. (Sau đây, tôi sẽ gọi những người thực hiện việc này là những người chú giải phán đoán. Bây giờ, chúng ta hãy xem xét Geertz đã bỏ qua điều gì khi ông từ bỏ khoa học.

Khoa học mà tôi ưa thích không phải là khoa học cao siêu với những rào cản trừu tượng khó hiểu. Khoa học là môn học giản dị của những nỗ lực nhằm hiểu thực tiễn qua sự phát triển của các hệ thống xem xét các vật thể nhằm đưa ra những lời tuyên bố đúng nhất có thể về những thực tiễn đó. Khoa học quan tâm tới sự thật bởi vì khoa học là công cụ vững chắc nhất mà con người sở hữu để phân biệt giữa thực tiễn và những trò ảo thuật (qua ngôn ngữ khoa trương). Sự kiện sau giúp minh họa điểm này. Trong cuộc cạnh tranh vào nhà trắng của George Bush và Michael Dukakis năm 1988, những người hỗ trợ Bush đã thuê một công ty quảng cáo làm một chương trình thương mại về Willie Horton. Quảng cáo này, sử dụng phong cách phim ảnh một cách thuần thục, kể về một người đàn ông được thả ra khỏi nhà tù theo sự sắp xếp của Thống đốc bang Massachusetts là một người gốc Hy Lạp tên là Dukakis. Kẻ được thả tự do là Willie Horton, một kẻ sát nhân người Mỹ da đen, sau khi được thả tự do đã hiếp dâm một phụ nữ da trắng trung lưu sống ở ngoại ô. Quảng cáo đã tuyên bố một cách hiệu quả rằng (1) những người đàn ông da đen hiếp dâm phụ nữ da trắng ở ngoại ô và (2) Ông Dukakis người gốc Hy Lạp đã giúp chúng làm việc đó. Dukakis đã thất bại trong cuộc bầu cử.

Hơn ai hết, một nhà khoa học sẽ quan tâm tới hai lời tuyên bố trên. Một lời tuyên bố được coi là “đúng đắn” khi “những gì lời tuyên bố khẳng định về sự việc chính xác là sự việc” (Fetzer và Almeder, 1993: 135). Hai loại lời tuyên bố trên được đưa ra là những sự tổng quát hóa. Đó là những lời tuyên bố về những mối quan hệ giữa các khái niệm, các khái niệm đại diện cho một vài sự kiện sẽ diễn ra theo cách này hay cách khác trên thế giới. Những sự tổng quát hóa đó có tính trừu tượng và phạm vi không lớn và bắt nguồn từ những quan sát được gọi là tổng quát hóa kinh nghiệm. Những tổng quát hóa được bắt nguồn từ sự quy nạp những sự kiện thực tiễn và có độ trừu tượng và phạm vi lớn hơn được gọi là các lý thuyết. Trong khi những tổng quát hóa bắt nguồn từ sự suy diễn từ các lý thuyết và có phạm vi và độ trừu tượng thấp hơn là các giả thiết.

Người ta cho rằng tổng quát hóa là đúng đắn khi người ta quan sát được rằng những sự kiện diễn ra giống như những tổng quát hóa đã dự báo nó sẽ diễn ra. Lời tuyên bố “Dukakis giúp chúng làm điều đó” trong quảng cáo về Willie Horton giống như một sự tổng quát hóa theo kinh nghiệm. Tuy nhiên, nhìn nhận việc Horton được thả như một phần của chương trình thả phạm nhân chứ không phải do Dukakis, người ta sẽ thấy sự việc được quan sát không giống như trong quảng cáo ; điều này chỉ ra rằng quảng cáo không phải là sự thật như người ta tưởng tượng. Có lẽ, việc phân biệt giữa thực tiễn và ảo giác là cần thiết tới mức một người hoài nghi như Derida cũng khẳng định “chúng ta phải có sự thật…” (1981)

Các hệ thống có hiệu lực được sử dụng nhằm đưa ra những khái quát hóa đúng đắn. Đây là những bước nhằm thực hiện quan sát do đó những người quan sát có thể biết rằng những điều khái quát hóa đưa ra chính xác đến mức nào. Một cách để thực hiện việc này là tạo ra các quy trình nhằm khuyến khích tính khách quan, một khái niệm có “rất nhiều cách hiểu liên hệ với nhau” (Mautner, 1996:298). Tuy nhiên, có hai ý nghĩa quan trọng nhất và cần được phân biệt. Từ điển Tiếng Anh Oxford đưa ra định nghĩa về tính khách quan là “đối tượng của nhận thức hoặc tư duy” (được thảo luận tại Sahlin, 1995; 162). Đây là cách hiểu đầu tiên về khái niệm này khi được sử dụng trái nghĩa với chủ quan. Chủ quan là lĩnh vực nằm trong phạm vi nhận thức và tư duy của một cá nhân. Khách quan là lĩnh vực bên ngoài của các thực thể nhận thức và tư duy.

Khách quan có một ý nghĩa khác trong khoa học, khi đó là nguồn tạo ra những quan sát được coi là “độc lập về nhận thức” và “tách rời khỏi những phán xét” (Mautner, 1996: 298- 9). Người ta mong muốn có sự khách quan vì những thành kiến có thể dẫn tới những điều sai sự thật. Một nghiên cứu về phụ nữ mà chỉ nhìn nhận cách đàn ông thể hiện những thành kiến về giới sẽ đưa ra những phán xét không thể tin cậy được đối với các phụ nữ. Khách quan không có nghĩa là khoa học hay các nhà khoa học được đánh giá là người trung lập. Các nhà khoa học có thành kiến của họ. Tuy nhiên, các nhà khoa học tìm kiếm sự khách quan kiên trì theo đuổi tri thức bằng cách hạn chế tối đa sự vị kỷ và vị chủng. Họ làm như vậy bằng cách tạo ra những quy trình hiệu quả nhằm loại bỏ những chủ nghĩa trung tâm đó. Những quy trình này có hiệu quả không? Điều này gần giống như hỏi rằng liệu những kỹ thuật ngừa thai có hiệu quả không? Hiện nay, không có gì dễ dàng giống như sử dụng các biện pháp ngừa thai. Cũng không có quy trình nào có thể hạn chế hoàn toàn thành kiến. Nhưng những lưu ý đơn giản thực sự làm giảm rủi ro có thai ngoài ý muốn cũng như đưa ra những kết luận có thành kiến. Thành kiến về giới được giảm nếu người ta thấy nhiều phụ nữ hơn đàn ông. Phân biệt chủng tộc có thể được giảm trong quảng cáo về Willie Horton nếu những quan sát được thực hiện dưới góc độ những gì đàn ông da trắng đã thực hiện với phụ nữ da trắng.

Các quy trình không chỉ nỗ lực hướng tới sự khách quan, mà còn phải có được sự khách quan trong những hoàn cảnh còn tranh cãi và không chính xác. Những tranh cãi về việc có nhiều tổng quát hóa cùng kiến giải những sự kiện giống nhau và trong cuộc tranh cãi này, phần thưởng dành cho những lời tuyên bố “gần với sự thật” (Miller, 1987). Đó là những tổng quát hóa trong đó những quan sát gần với thực tế hơn những tổng quát hóa khác. Những tổng quát hóa gần với thực tế hơn khi có nhiều sự kiện diễn ra theo cách thức mà tổng quát hóa dự kiến hơn so với những tổng quát hóa khác và do đó được coi là gần với sự thật. Những nhà phán đoán có thể đưa ra tri thức gì nếu họ thiếu những quy trình phù hợp và không thể tìm ra những điều được coi là gần với sự thật?

Có thể thấy rằng Geetz qua cuốn Tác phẩm và cuộc đời (Works and lives - sau đây viết là WL) tranh luận rằng môn học chú giải phán đoán nên tạo ra những tri thức khác biệt, bằng một phương pháp nhất định, xét trên khía cạnh hiệu quả thuyết phục bằng lời nói. WL nghiên cứu về những nhà nhân chủng học vĩ đại tìm cách để hiểu được điều gì khiến họ trở nên khác biệt. Xét trên một khía cạnh trong tuyên ngôn bằng văn bản của Geertz “về sự chia tách điều mà người ta nói với cách người ta nói… thực thể trong sự thuyết phục… trong nhân học cũng phức tạp như trong thơ, họa, hay chính trị” (1988: 27). Trên thực tế Geertz đã tách biệt thực thể với sự thuyết phục bằng lời nói vì ông bỏ qua nhân tố thực thể trong chủ đề tác phẩm của mình và hoàn toàn thờ ơ với những sự thực trong đó. Hơn thế, mối quan tâm duy nhất của ông là “làm thế nào họ có thể nói được điều đó” có nghĩa là ông tin rằng giá trị của một văn bản nhân học chịu tác động bởi tính thuyết phục của nó. Do đó, nhận xét về tác phẩm của Lévi Strauss, Geertz nói, “không phải những số liệu nực cười, hay thậm chí những lời giải thích còn nực cười hơn khiến cho Lévi- Strauss trở thành một người anh hùng về trí tuệ… Đó chính là cách thức diễn đạt mà ông sáng tạo để trình bày những số liệu đó và cấu trúc của những thuyết phụ” (1988: 26). Điều Geertz chỉ ra ở đây là những gì làm Lévi-strauss nổi tiếng không phải là những thực thể (số liệu… và lời giải thích) mà là khả năng diễn đạt của ông (cách thức diễn đạt).

Điều này đặt ra một câu hỏi, làm thế nào một người có thể đánh giá được tính thuyết phục? Geertz trả lời câu hỏi này bằng cách chỉ ra rằng: “… chúng ta nghe một số lời nói và bỏ qua một số lời nói khác” (1988: 6) và nhân tố điều chỉnh việc nghe là:

…một số nhà dân tộc học hiệu quả hơn các nhà dân tộc học khác trong việc khám phá trong những lời nói tẻ ngắt của họ những ấn tượng mà họ đã có mối quan hệ gần gũi với cuộc sống của chúng ta… Bằng cách khám phá làm thế nào… để tạo ra ấn tượng đó, chúng ta cần khám phá, các tiêu chí nào đánh giá ấn tượng (1988: 6)

Geertz cho rằng “tiêu chí để đánh giá khả năng thuyết phục trong nhân học là hiệu quả của nó trong việc tạo ra ấn tượng, và ấn tượng, cũng giống như một bảng quảng cáo, và sẽ được đánh giá theo tiêu chí liệu nó có được chú ý không. Những nhà phỏng đoán học không quan tâm tới cơ sở, mục tiêu và sự thật, cũng tương tự như những chuyên gia quảng cáo đưa ra quảng cáo về Willie Horton, do họ cùng làm việc nhằm đưa ra một tri thức nào đó hiệu quả về mặt ấn tượng.

Nếu vậy, còn gì để nói khi bạn đã quyết định rằng sự đóng góp của bạn vào nhân học là nhằm hô hào con người tạo ra những tri thức không đáng tin cậy? Những gì còn lại để nói, trên một khía cạnh nào đó, trở thành thực thể tạo ra tác phẩm After the Fact (sau đây gọi là ATF). Có lẽ, cốt lõi của tác phẩm được nêu trong tuyên bố của ông, “tôi đã luôn luôn nghĩ rằng những sự kế thừa trong hiểu biết về đời sống xã hội không hướng tới điểm tận cùng, “sự thật” “thực tế” “tồn tại” hay “thế giới”, mà là hướng tới sự hình thành và tái tạo không ngừng các số liệu và ý tưởng” (1995: 177). Ở mọi nơi, mọi lúc và tại mọi địa điểm, “những hiểu biết về xã hội không đòi hỏi một sự tiến bộ.”

Geertz tin rằng “hiểu biết” sẽ không “tiến bộ” vì ông cho rằng không có “thực tiễn”, “tồn tại” hoặc “thế giới” cố định nào có sự thật. Điểm nhấn mạnh ở đây là về một thế giới cố định. Đối với Geertz, mọi thứ là không ổn định. Thời gian “là những dòng suối lớn nhỏ, xoắn lấy nhau và lắt léo, khi này khi khác cắt nhau, cùng nhau chảy và lại tách ra” (1995: 2) Không có lịch sử hay các tiểu sử “mà là những lịch sử hỗn độn và những tiểu sử hỗn độn” (1995: 2). Do đó, các nhà nhân học phải hài lòng với một thế giới của “những vở kịch bất chợt” (1995:2), “những sự kiện nhất định” và “những thời cơ duy nhất” (1995: 3). Đây là bản thể học văn hóa xã hội của sự hỗn độn, trong đó không tri thức nào tồn tại do sự tồn tại chỉ là sự hình thành. Một câu hỏi phù hợp có thể được nêu lên tại điểm nối này là, những lý do nào mà Geertz hướng tới việc điều chỉnh tình thế này? Câu trả lời cho câu hỏi này trong cuốn ATF “tồn tại” là, như Geertz nói, “chấp nhận hoặc rời bỏ nỏ”.

Những chú giải học phán đoán đã có tác động to lớn. Nhân học Hoa kỳ trong thời kỳ những năm 80, 90 đã nổi lên, theo G. Marcus, “một phương pháp kiến giải khác biệt… duy nhất trong khoa học xã hội và nhân chủng học” (1994: 43). Điều khác biệt, nếu không phải là duy nhất trong phương pháp tiếp cận này, là những người thực hiện, giống Geertz, từ bỏ khoa học. Do đó, cũng giống như Geertz, những chú giải học của họ có xu hướng đánh giá những lợi phàn nàn dưới góc độ “tác động tình cảm của hùng biện”(Kuznar, 1997: ix). Những nhà phán đoán tài liệu quan trọng là Cliffford (1988), Cliff và Marcus (1986), Rabinow (1977), Rosado (1989) và Tyler (1987). Không có gì ngạc nhiên khi những nhà phán đoán này không cần cái Marcus gọi là “lý thuyết xã hội truyền thống” (1994: 47)

Điều đặc biệt của các nhà phán đoán là sự thờ ơ của họ đối với khoa học. Từ buổi ban đầu, nhà chú giải học Gadamer đã viết ‘sẽ không có ai nghĩ về việc nghi ngờ những tiêu chí rõ ràng của cái mà chúng ta gọi là tri thức khoa học’ (1987: 111- 12). Kể cả Derrida cũng luôn cho rằng “phải” có sự thật. Tuy nhiên, không có chỗ nào trong các bài viết của Geertz trong đó ông đối diện với tài liệu liên quan tới sự hợp lý, khách quan và chứng minh tại sao lại không thể có sự thật. Ông chỉ ‘chưa bao giờ thực sự tin’ vào điều đó. Rosaldo đã khẳng định, thêm một lần nữa mà không có bất kỳ một bằng chứng nào liên quan, rằng ‘những khái niệm về sự thật và khách quan đã bị bào mòn’ (1989: 21). Clifford, tiếp bước Nietzsche, rõ ràng cũng không nhận ra rằng Nietzsche đã tự bác bỏ mình (Westphal, 1984), quyết định rằng không tồn tại sự thật (Cliffford, 1988: 93). Các nhà phán đoán không biết tài liệu lý luận ủng hộ và phản đối những cách hiểu khác nhau về sự thật. Họ không quan tâm tới việc công thức hóa các lý luận chống lại sự thật, nhưng họ biết rằng có một sự thật là sự thật đã bị bào mòn. Kết quả là, mặc dù họ không tìm kiếm lý thuyết chính xác, họ thật sự biết rằng họ đại diện cho Người khác tốt hơn là thực hiện nhân học có cơ sở khoa học. Hơn thế, giống như những người truyền giáo, họ cải biến các nhà nhân học khiến họ từ bỏ cách thức tiếp cận khoa học do cách thức này là “cổ hủ” và “đang tồn tại” dưới dạng “xuống cấp”. (Clifford and Marcus, 1986: 123).

Những vấn đề nêu trên khiến chúng ta cảm thấy u ám. Một lời giải thích cho lý do vì sao các nhà nhân học trở nên yếu đuối trong lý thuyết là do sự thịnh hành của dự án của các nhà phán đoán trong đó, thờ ơ với sự thật, không đồng thuận với những người tìm kiếm nó, từ chối một cách rõ ràng lý thuyết có lợi cho việc quản lý ấn tượng hiệu quả. Tất nhiên, các nhà phán đoán sẽ nhanh chóng làm giảm uy tín của những lý luận trong phần này và coi nó như một bài viết khiêu khích. Tôi sẽ phản hồi rằng chính những nhà phán đoán là người thông báo với người đọc rằng họ chưa bao giờ “quan tâm” tới kho học, có nghĩa là bản hân họ tuyên bố rằng họ thờ ơ với sự thật, khách quan và tính có cơ sở. Người đọc có thể cảm thấy thỏa đáng khi biết rằng, sự khám phá những lỗ hổng, những chỗ chưa hoàn thiện sẽ dẫn tới điều ngược lại với thế giới quản lý ấn tượng của các nhà phán đoán học.

NHỮNG KẼ HỞ, NHỮNG LỖ HỔNG VÀ NHỮNG KHOẢNG TRỐNG:

Phần này đưa ra một số cơ sở của phương pháp tiếp cận chân lý, một công cụ đưa ra lý thuyết có tính phê bình. Tôi sử dụng thuật ngữ “phê bình”theo cách khác với cách được trường phái Frankfurt sử dụng. Các nhà lý thuyết học phê bình tìm kiếm ‘nghệ thuật phê bình của … sự nhận thức’ của ‘một trật tự được thiết lập’ (Marcuse, 1989 [1937]: 58). Về những điểm tiếp theo, tôi không phê bình tất cả những nhận thức của các trật tự được thiết lập, mà chỉ phê bình một loại hình nhận thức, trong đó có thể được thể biện như một sự tổng quát hóa và đại diện cho một chi nhánh nhất định của trật tự được thiết lập. Do đó việc tạo ra lý thuyết theo cách phê bình là sự tìm kiếm những gì không đại diện cho sự thật và đại diện cho sự thật một cách không chính xác trong những tổng quát hóa. Một phương pháp tiếp cận chân lý hỗ trợ cho việc đưa ra những lý thuyết có tính phê bình như vậy. Điều này hướng chúng ta về với nhà triết học người Scotland J.F.Ferrier.

Ferrier giới thiệu nhận thức luận biểu đạt bằng tiếng Anh (1954). Không nổi tiếng bằng, trong cùng tác phẩm, ông cũng đưa ra khái niệm tiếp cận chân lý. Nhận thức luận từ lâu đã là một nhân tố chính của các lý luận triết học. tiếp cận chân lý đã suy yếu, có lẽ do rất khó để có thể tưởng tượng nó có thể được phun trào dưới sức nóng của lời nói. Nhưng nó sẽ phun trào, do tiếp cận chân lý giải quyết các vấn đề của việc nhận thức được nó cũng quan trọng như nhận thức về nhận thức luận. Nhận thức luận quan tâm tới tri thức; tiếp cận chân lý phớt lờ. Nhận thức được rằng có những vấn đề mà người ta không biết sẽ giúp xoá bỏ sự thiếu hiểu biết đó. Các phương pháp khám phá là những phương pháp bắt đầu bằng việc thể hiện những cái mà người ta không biết nhưng cần phải biết để có được nhận thức đầy đủ hơn. Điều nhà nghiên cứu cần phải biết là những lỗ hổng, những khoảng trống hoặc những cách biệt về lý thuyết.

Lấy hình ảnh về một chiếc dây chuyền đeo cổ có thể hữu ích trong việc hiểu những khoảng trống, những lỗ hổng hoặc những cách biệt. Một nhận định tổng quát – có thể là một sự khái quát hoá thực nghiệm, một lý thuyết, hay một giả thuyết - đều giống như một chiếc dây chuyền đeo cổ. Các khái niệm của nó giống như những hạt ngọc và các quan hệ giữa các khái niệm giống như sợi dây nối. Một chiếc “dây chuyền khái quát” đó là một sự thể hiện hoàn hảo về một chiếc dây chuyền trong đời thực. Hoàn hảo ở đây có nghĩa là tiếp cận chân lý. Một khoảng trống lý thuyết xảy ra khi có một cái gì đó còn mắc mớ giữa chuỗi các sự kiện và không có bất kỳ một khái niệm hoặc mối quan hệ nào để biểu thị cái đó. Sự cách biệt là một tình huống trong đó sợi dây chuyền khái quát chưa được hoàn chỉnh; những hạt ngọc bị rơi và sợi dây nối rời rạc. Hãy cho tôi cho một ví dụ về giá trị của sự hiểu biết rằng ở nơi nào đó có sự cách biệt. Nhiều người từ lâu có cảm tưởng rằng hút thuốc lá là có hại. Mặc dù vậy từ cuối những năm 1950 người ta đã biết rằng không có mối quan hệ về thống kê hay quan sát tình cờ nào giữa hút thuốc và ung thư phổi. Hơn nữa, bởi vì điều rõ ràng rằng ung thư không phải bắt đầu từ hút thuốc, mà người ta chỉ nghi ngờ về mối quan hệ giữa hút thuốc và ung thư, cho nên người ta cho rằng hút thuốc gây ra ung thư. Điều này sẽ dẫn đến việc khái quát hoá “hút thuốc gây ra ung thư phổi”. Hai khái niệm, những hạt ngọc, trong sợi dây chuyền khái quát này là “hút thuốc” “ung thư phối”. Mặc dù vậy, thiếu một sợi dây kết nối. Người ta biết rằng người ta không biết hút thuốc gây ra ung thư phổi như thế nào; điều này có nghĩa là mối quan hệ giữa hút thuốc và ung thư phổi còn là một điều bí hiểm. Nhận thức này chính là sự cách biệt.

Bây giờ xin quay sang các khái quát hoá trong đó có những lỗ hổng. Điều này xảy ra khi quan sát cho thấy rằng có những khái niệm hoặc những mối quan hệ trong một khái quát hoá mà nó không phản ánh đúng các thực tế quan sát được. Một lỗ hổng là một tình huống ở đó sợi dây chuyền khái quát hoá đã được hoàn chỉnh nhưng lại gồm những hạt ngọc và những dây nối có lỗi. Xin hãy xem xét ví dụ quan điểm của Comte de Gobineau cho rằng “tất cả mọi chủng tộc có khả năng phát triển một nền văn minh đều phát triển một nền văn minh riêng cho mình” (1856: 438), và đây là cơ sở của chủ nghĩa chủng tộc thế kỷ 19 kiên quyết khẳng định rằng “sự khác biệt về chủng tộc gây ra sự khác biệt về văn hoá”. Trong sợi dây chuyền khái quát hoá này có hai khái niệm chủng tộc và văn hoá và một mối quan hệ, đó là mối quan hệ nhân quả. Mặc dù vậy lại chính nhân học của Boasy đã đưa ra những quan sát dẫn tới một truyền thống cho nhân học về thể chất khẳng định không có mối quan hệ nào giữa chủng tộc và thay đổi văn hoá (Stocking, 1968). Lỗ hổng chính là ở chỗ chủng tộc không nói lên điều gì về việc nó tạo ra khác biệt văn hoá.

Sự cách biệt và lỗ hổng liên quan đến các khái quát hoá của một nhà tư tưởng. Các lỗ hổng được đặt ở chỗ mà một số nhà tư tưởng có những cách biệt và những khe hở trong lý thuyết của họ. Xin hãy xem xét, ví dụ, ý tưởng rằng không phải tất cả mọi người đều có khả năng tìm việc làm trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, mặc dù vậy, theo Myrdal nhận định, khái niệm “thất nghiệp” không có trong lý thuyết kinh tế cuối thế kỷ 19 (1969: 45). Điều này có nghĩa là bởi vì không có nhà kinh tế nào sử dụng khái niệm thất nghiệp, sự cách biệt này tồn tại mãi trong các khái quát kinh tế, tạo ra quan điểm rằng có một lỗ hổng lý thuyết liên quan đến thất nghiệp. Xin hãy xem xét thêm rằng Gobineou không phải là người duy nhất đưa ra chủ nghĩa chủng tộc mà nhiều người khác cũng còn theo quan điểm của ông rằng chủng tộc là nguồn gốc của khác biệt văn hoá. Chỗ hổng của Gobineou được lặp lại trong lý thuyết văn hoá thế kỷ 19 tạo ra một lỗ hổng về lý thuyết chủng tộc thật là sâu.

Phát hiện ra lỗ hổng chính là sự khám phá một kiểu thiên kiến. Phần lớn các thiên kiến đều là ý tưởng chung của một cộng đồng trí thức về một đối tượng cụ thể nào đó. Ví dụ văn hoá bình dân Mỹ hình như chịu sự thiên kiến về việc gắn liền với bạo lực. Sự phát hiện ra lỗ hổng dẫn người ta đến việc lật lại thiên kiến, quan điểm chung của một cộng đồng trí thức không chỉ nghĩ về một vài vấn đề cụ thể nhất định. Điều cần nắm trong luật lệ trên là khi nhà quan sát phát hiện ra các cách biệt, chỗ dở hoặc lỗ hổng, họ biết cái họ không biết, và cái nếu họ không biết, lại tạo ra một kiến thức lý thuyết lớn. Các phương pháp khám phá là một hình thức lý thuyết hoá có phê phán chống lại cái không biết và thiên kiến trong những trật tự lý thuyết đã được xác định bằng cách khám phá chúng. Chìa khoá của phương pháp khám phá là làm việc theo phương pháp địa dân tộc học, có nghĩa là đưa ra những quan sát thuộc về bản chất của một thực tế cụ thể. Mục đích của địa dân tộc học theo kiểu này là tìm ra “nhận thức khu vực” nhờ đó nhà điều tra với những quan điểm khái quát hoá khác nhau tìm cách phát hiện các cách biệt, chỗ yếu và lỗ hổng trong các trật tự lý thuyết đã có.

Có hai nhà triết học – G.T.Hegel viết vào đầu thế kỷ 19 sau khi nước Đức bị Pháp tàn phá và Jean-Paul Sarre viết giữa TK20 sau khi nước Pháp bị tàn phá bởi Đức – đã tạo cơ sở cho một lý thuyết mà bây giờ đã tương đối cổ, có lẽ vì lý thuyết này đã quá hấp dẫn với nhiều người. Hegel đã nói trong tác phẩm “Hiện tượng học nhận thức” –(phenomemnology of Mind - 1967[1807]) rằng gốc một thực tại về một vật “bản thể” cũng như có “một ý thức”- có nghĩa là có một sự tồn tại ở bên ngoài và người ta ý thức được về sự tồn tại đó. Sartre lập luận rằng có hai biến thể của thực tại: về một mặt, như các nhà bình luận tài năng về ông, Gilson và những người khác đã từng nói,

Có một cái gọi là el soi, “cái bản thể”, đó là một tập hợp đồng nhất về thực tại trần trụi, không tự ý thức, cảm nhận, không liên hệ ra bên ngoài trong tồn tại tuyệt đối của nó ở nơi nó đứng; Về mặt khác lại có một thực tại đó là chính bản thân chúng ta, “đó là” Toursoi, “vị bản thể” có khả năng tập hợp bản thân nó trong một khoảnh khắc thành một hành động tự ý thức, và vì ý thức, vì khả năng có thể tách bản thân nó ra khỏi dòng tất yếu của sự vật, nên nó có khả năng tự dẫn dắt tương lai của nó (1966:382).

Đương nhiên đây là nhận thức luận của Hegel rằng có một thức tế kép. Trước hết là có các sự kiện bên ngoài con người – đơn độc, vô cảm, không thần bí. Đối với Sartre thì đây là hiện thực tự nhiên. Và có một hiện thực bên trong, hiện thực về ý thức. Đó là hiện thực theo Sartre nói đến ý thức của các người lính phát xít, trước khi đề cập ngắn gọn vài dòng về cái bản thể và cái bên trong.

Nhận thức của Hegel & Sartre về các hiện thực này đại khái tương ứng với cách phân biệt trước đây của chúng ta về cái khách quan và cái chủ quan. Thực tại khách quan đối với con người đề cập đến tất cả những gì bên ngoài con người. Thực tại xã hội, khách quan đề cập đến tất cả những gì thuộc con người, bao gồm các hệ thống nghĩa, nằm ngoài ý thức của một cá nhân cụ thể. Thực tại chủ quan đề cập đến vương quốc ý thức bên trong, cũng như phần vô thức trong giải phẫu thần kinh học có tác động đến ý thức. Các khái niệm “xã hội” và “chủ quan” đề cập đến hai thực tại này. Điều này cho thấy có một hệ thống trật tự được thiết lập bởi Hegel & Sartre gồm những lý thuyết với những sợi dây chuyền khái quát mà những viên ngọc của nó là những khái niệm biểu thị tính xã hội và tính chủ quan và sợi dây xâu chuỗi của nó là những khái niệm xa hơn biểu thị các mối tương quan giữa cái xã hội và cái chủ quan. Sartre lưu ý về cái tồn tại và cái hư không rằng “chúng ta khó có thể thiết lập một mối ràng buộc giữa chúng (cái xã hội và cái chủ quan) và chúng ta e rằng chúng ta sẽ rơi vào một thứ chủ nghĩa lưỡng phân khó thoát ra được (1966[1943]:755). Tôi xin tiếp tục lập luận rằng sự lầm lẫn của Sartre chỉ mang tính phỏng đoán. Tôi xin bắt đầu bằng lý thuyết thực hành.

LÝ THUYẾT THỰC HÀNH

Lô gic thực hành (dưới đây viết tắt là LP – Logic of Practice) lúc đầu được công bố ở Pháp vào những năm 1980, và được các độc giả tiếng Anh biết tới vào những năm 1990, là sự làm rõ và mở rộng văn bản đưa lý thuyết thực hành vào nhân học, đề cương về một lý thuyết thực hành (Outline of a theory and practice (1977). Bourdieu đã nói rõ trong LP rằng có một mối tương quan giữa cái xã hội và cái chủ quan. Mối quan hệ tương quan này được miêu tả như là một quan hệ biện chứng của các cấu trúc khách quan và các cấu trúc được tạo dựng (chủ quan) hoạt động trong tất cả các hành động thực tiễn (1990:41).